Rešavanje pitanja pravne nevidljivosti

Zakonom o matičnim knjigama iz 2009. godine, obezbeđene su normativne pretpostavke za upis u matičnu knjigu rođenih, bez obzira da li se radi o detetu čiji su roditelji poznati, detetu čiji su roditelji nepoznati, detetu bez roditeljskog staranja ili usvojenom detetu i bez obzira na činjenicu da li se ovaj podatak prijavljuje nadležnom matičaru u zakonskom roku ili po proteku zakonskog roka za upis u matičnu knjigu rođenih.

Poštovanje pravne sigurnosti kroz identifikaciju roditelja je standard koji se primenjuje u postupcima u kojima se odlučuje o pravima dece, odnosno prijave rođenja deteta radi upisa u matičnu knjigu rođenih, kako bi se obezbedili svi mehanizmi zaštite u cilju sprečavanja svake moguće vrste zloupotrebe (npr. trgovine decom i ljudima), posebno s obzirom na preuzete obaveze Republike Srbije u skladu sa Konvencijom Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima.

Radi upisa novorođenog deteta u matičnu knjigu rođenih po pravilu identitet majke i lica koje je u prijavi rođenja navedeno kao otac mora da se proveri, odnosno utvrdi na osnovu ličnog dokumenta.

Kod državljana Republike Srbije ta dokumenta su važeća lična karta ili pasoš izdati od strane nadležnog organa Republike Srbije, a kod stranih državljana inostrana putna isprava ili identifikacioni dokument izdat od strane nadležnog organa Republike Srbije.

Danas se situacija da neko lice nije upisano u matičnu knjigu rođenih javlja kao izuzetak, što je rezultat aktivnosti koje Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave sprovodi od 2012. godine, kroz Sporazume o razumevanju zaključene sa Zaštitnikom građana i Visokim komesarijatom Ujedinjenih nacija za izbeglice – Predstavništvo u Srbiji (UNHCR).

U periodu realizacije prvog Sporazuma o razumevanju (2012-2016. godina) kroz saradnju svih nadležnih državnih organa unapređen je normativni okvir tako što je:

• Zakonom o izmenama Zakona o republičkim administrativnim taksama iz 2011. godine, utvrđeno je oslobađanje od plaćanja administrativnih taksi za spise i radnje koje su u vezi sa postupkom za naknadni upis činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih;
• Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o prebivalištu i boravištu građana iz 2011. godine, omogućeno je građanima koji žive u neformalnim naseljima da prijave svoje prebivalište na adresama centara za socijalni rad i dobiju lična dokumenta;
• Zakonom o dopunama Zakona o vanparničnom postupku iz 2012. godine, omogućeno je da se upis rođenja u matičnu knjigu rođenih može izvršiti na osnovu odluke suda u situacijama kada prema Zakonu o matičnim knjigama to nije moguće.

Na taj način obezbeđeni su sistemski mehanizmi za nesmetan upis u matičnu knjigu rođenih. Istovremeno obučeni su i senzitivisani službenici za postupanje u slučajevima lica koja su pravno nevidljiva, dok je kroz medijske kampanje animirana posebno osetljiva grupa stanovništva – romska populacija.

U okviru drugog Sporazuma o razumevanju (oktobar 2019 – oktobar 2021. godine)

• Sprovedeno je istraživanje UNHCR-a „Lica u riziku od apatridije u Srbiji – pregled trenutnog stanja i preporuke za budućnost” (oktobar – novembar 2020.)

Uzorak je obuhvatao 1.807 domaćinstava, odnosno ukupno 9.218 lica. Istraživanje je pokazalo da u neformalnim naseljima živi 253 lica koja nisu upisana u matične knjige rođenih; 275 lica koja nemaju državljanstvo Srbije; 1.032 lica koja nemaju ličnu kartu; i 2.072 lica koja nemaju prijavljeno prebivalište ili boravište.

U UNHCR istraživanju Lica u riziku od apatridije u Srbiji – Izveštaj o napretku za period 2010 – 2015. godine (Persons at Risk of Statelessness in Serbia – Progress Report 2010 – 2015) zabeleženo je smanjenje broja lica koja nemaju osnovna lična dokumenta od 43% među Romima, Aškalijama i Egipćanima u Srbiji (sa 6,8% u 2010. na 3,9% u 2015. godini).

• decembra 2020. godine od strane četiri ministra (ministar državne uprave i lokalne samouprave, ministar zdravlja, ministar unutrašnjih poslova i ministar za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja) doneta je Instrukcija za postupanje u slučajevima rođenja deteta čiji roditelji nemaju lična dokumenta radi omogućavanja upisa u matičnu knjigu rođenih.

Instrukcijom se podiže efikasnost službenika na viši nivo tako da u slučaju rođenja deteta čija majka nema lična dokumenta postupaju po principu hitnosti i najboljeg interesa deteta i bez obzira da li je dete rođeno u zdravstvenoj ustanovi ili izvan nje pokreću proceduru utvrđivanja identiteta majke, koju sprovode službenici Ministarstva unutrašnjih poslova.

Obuhvat ove instrukcije je širi jer je cilj da majka koja nema lična dokumenta reši pitanje svoje pravne vidljivosti, i da se na taj način problem reši „na izvoru“, te da joj se pruža pravna pomoć i daju potrebne informacije za pokretanje upravnog, odnosno vanparničnog postupka utvrđivanja vremena i mesta rođenja, kao i da se istovremeno utvrdi da li majka ima još dece koja nisu upisana u matičnu knjigu rođenih, te da se i ti slučajevi identifikuju i reše.

• Tokom 2021. godine obučeno je oko 350 službenika (zaposleni u porodilištima koji rade na prijavi rođenja deteta, zatim matičari, policijski službenici, službenici centara za socijalni rad, pružaoci besplatne pravne pomoći i poverenici za izbeglice) iz 145 gradova /opština – radi efikasnijeg postupanja u slučajevima rođenja deteta čija majka nema lična dokumenta, odnosno radi primene Instrukcije za postupanje u slučajevima rođenja deteta čiji roditelji nemaju lična dokumenta radi omogućavanja upisa u matičnu knjigu rođenih.

Ministarstvo kontinuirano prati stanje u ovoj oblasti i u saradnji sa drugim relevantnim institucijama nastavlja aktivnosti na rešavanju preostalih slučajeva lica koja nisu ostvarila pravo na upis u matičnu knjigu rođenih, a koja se danas pojavljuju kao izuzetak.

Trećim Sporazumom o razumevanju između Ministarstva državne uprave i lokalne samouprave, Zaštitnika građana i UNHCR, od 10. februara 2022. godine, Republika Srbija se uključila u globalnu desetogodišnju kampanju „Ja pripadam“ (#IBelong), koja ima za cilj da se do novembra 2024. godine u čitavom svetu iskoreni apatridija.

Operativna grupa koja deluje u okviru ovog sporazuma, i koju pored sporazumnih strana čine predstavnici ministarstava u čijem delokrugu su pitanja od značaja za rešavanje pravne nevidljivosti (Minstarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva zdravlja, Ministarstva za brigu o porodici i demografiju, Ministarstva pravde i dr.), preduzima i koordiniše aktivnosti iz delokruga različitih ministarstava kako bi se rešili preostali slučajevi lica koja nisu ostvarila pravo na upis u matičnu knjigu rođenih i sprečile pojave novih slučajeva.

Nastavljamo sa jačanjem kapaciteta i koordinacijom rada službenika kroz nastavak obuka (oktobar/novembar/decembar 2022. godine, maj 2023. godine – obučeno oko 250 službenika), upoznajemo javnost kroz informativne kampanje (decembar 2022. godine u Beogradu i maj 2023. godine u Nišu) namenjene predstavnicima romske zajednice o značaju posedovanja ličnih dokumenata, kao i na koji način i kome mogu da se obrate kako bi ostvarili pravo na upis u matičnu knjigu rođenih i pribavili lična dokumenata.

ZAŠTO JE BITNO DA BUDUĆA MAJKA IMA  LIČNA DOKUMENTA

(da je upisana u matičnu knjigu rođenih i da poseduje ličnu kartu)?

Posedovanje važeće lične karte zakonsko je pravo i obaveza svih državljana Republike Srbije koji imaju navršenih 16 godina i imaju prebivalište na teritoriji Republike Srbije.

Veoma je važno da imate ličnu kartu u svom svakodnevnom životu, a naročito prilikom održavanja trudnoće i rođenja deteta.

Kada prilikom rođenja deteta majka poseduje ličnu kartu, ona time omogućava ostvarivanje niza prava koja koja pripadaju svakom detetu. U tom slučaju roditeljima novorođenčeta omogućeno je da iz porodilišta pokrenu proceduru:

• prijave rođenja deteta radi upisa u matičnu knjigu rođenih,
• određivanja jedinstvenog matičnog broja građana i prijave prebivališta deteta,
• zdravstvenog osiguranja deteta i
• podnošenja zahteva za roditeljski dodatak, odnosno ostvarivanja prava na finansijsku podršku roditeljima sa decom.

Majka koja prilikom porođaja poseduje ličnu kartu će biti upisana u matičnu knjigu rođenih za dete kao majka deteta. Za dete će i prebivalište biti prijavljeno automatski ako roditelji žive na istoj adresi. Ako ne žive na istoj adresi, roditelji biraju na koju će dete biti prijavljeno. Takođe, dete će biti prijavljeno za zdravstveno osiguranje, a roditelji mogu iz porodilišta da podnesu zahtev i za roditeljski dodatak. Na broj telefona koji navedu u prijavi, dobijaju SMS obaveštenja o toku postupka, a na adresu prebivališta poštom im se dostavlja Izvod iz matične knjige rođenih i Kartica zdravstvenog osiguranja.

KAKO PRIBAVITI DOKUMENTA U NEKOLIKO KORAKA

PRVI KORAK

Ukoliko ste ličnu kartu izgubili ili je  istekla, obratite se policijskoj upravi/stanici – prema mestu prijavljenog prebivališta radi podnošenja zahteva za izdavanje nove lične karte.

Ukoliko niste sigurni da li ste upisani u matičnu knjigu rođenih i da li ste državljanin Republike Srbije  potrebno je da se obratite najbližoj matičnoj službi u opštinskoj/gradskoj upravi koja će izvršiti proveru da li ste upisani u matičnu knjigu rođenih i evidenciju državljana Republike Srbije.

U slučaju da je upis izvršen, sledeće što je potrebno da uradite jeste da se obratite policijskoj upravi/stanici prema mestu prijavljenog prebivališta, radi podnošenja zahteva za izdavanje lične karte.

Ukoliko imate više od 16, a manje od 18 godina, zahtev za izdavanje lične karte, kao i sve druge postupke radi pribavljanja ličnih dokumenata, u vaše ime pokreće vaš roditelj ili staratelj, a ukoliko ste mlađi od 16 godina, potrebna je i saglasnost drugog roditelja za izdavanje lične karte, ukoliko i on vrši roditeljsko pravo.

Ukoliko ste punoletni, ali nemate nijedan identifikacioni dokument (dokument sa fotografijom) potrebno je da podnošenju zahteva za ličnu kartu prisustvuje i lice čiji je identitet proveren (poseduje važeći identifikacioni dokument), radi potvrde vašeg identiteta.

U slučaju da nemate prijavljeno prebivalište, potrebno je da podnesete zahtev za prijavu prebivališta u policijskoj upravi/stanici u mestu u kom živite. Uz zahtev prilažete vlasnički list ili ugovor o kupoprodaji ili ugovor o poklonu ili rešenje o porezu za tekuću godinu ili pravosnažno ostavinsko rešenje i dr.

Ali i ako živite u neformalnom naselju ili u nelegalizovanom objektu (za koji nemate „papire“) takođe imate pravo na prijavu prebivališta. U tom slučaju, prebivalište vam može biti utvrđeno – na adresi roditelja ili supružnika, ukoliko stvarno živite na istoj ili na adresi centra za socijalni rad, na čijem području se nalazite.

DRUGI KORAK

Ukoliko se u matičnoj službi utvrdi da niste upisani u matičnu  knjigu rođenih, potrebno je da podnesete zahtev za naknadni upis činjenice rođenja. Ovaj zahtev možete podneti u bilo kojoj matičnoj službi, koja će po službenoj dužnosti zahtev proslediti onoj službi prema mestu vašeg rođenja. Nakon sprovedenog postupka, opštinska/gradska uprava donosi rešenje na osnovu kojeg upisuje vaše rođenje u matičnu knjigu rođenih. Postupak je oslobođen plaćanja taksi.

Službenici zaposleni u matičnoj službi kojoj ste se obratili daće vam jasna uputstva na koji način možete da ostvarite pravo na upis činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih. Takođe, za pomoć se možete obratiti i službi za besplatnu pravnu pomoć u opštinskoj upravi u kojoj živite.

TREĆI KORAK

U slučaju da vaš zahtev za naknadni upis činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih bude odbijen, potrebno je da pred sudom pokrenete postupak utvrđivanja vremena i mesta rođenja, koji je po pravilu hitan i u tom slučaju upis u matičnu knjigu rođenih se vrši na osnovu rešenja suda.

I ovaj postupak je oslobođen od bilo kakvih taksi, odnosno nećete imati finansijske troškove.

Pored vas, postupak može da pokrene i svako lice koje ima neposredan pravni innteres, a radi pokretanja ovog postupka možete se obratiti i centru za socijalni rad koji je ovlašćen da u vaše ime pokrene ovaj postupak pred sudom. Službenici zaposleni u centru za socijalni rad objasniće vam šta se od vas očekuje u ovom postupku.

Nakon završenog postupka pred sudom i upisa u matičnu knjigu rođenih potrebno je da podnesete zahtev za prijavu prebivališta i zahtev za izdavanje lične karte na način koji je već opisan. Ukoliko ličnu kartu ne možete da pribavite zato što nemate regulisano državljanstvo Republike Srbije, potrebno je da se obratite policijskoj upravi/stanici u mestu u kom živite kako biste pokrenuli odgovarajući postupak.

Službenici zaposleni u policijskoj upravi/stanici objasniće vam kako da pokrenete postupak i šta je sve potrebno da priložite uz zahtev.

Nakon završenog postupka za utvrđivanje/sticanje državljanstva potrebno je da podnesete zahtev za prijavu prebivališta i zahtev za izdavanje lične karte na način koji je već opisan.

Prilikom prijave prebivališta i izdavanja lične karte, kao i u postupcima za utvrđivanje i sticanje državljanstva plaćaju se takse, odnosno naknade, dok su ostali postupci besplatni.

• Nadležni organi uprave u svim postupcima sami pribavljaju dokaze o kojima se vodi službena evidencija.
• Ako dobijete odluku kojom se vaš zahtev odbija ili odbacuje, imate pravo na žalbu (najčešće u roku od 15 dana od dana kada ste odluku primili). Veoma je važno da se u tom slučaju čim dobijete odluku obratite službi besplatne pravne pomoći.

KOME SE MOŽETE OBRATITI ZA

POMOĆ I PODRŠKU

• Svakoj matičnoj službi u najbližoj opštinskoj/gradskoj upravi
• Službi besplatne pravne pomoći u najbližoj opštinskoj/gradskoj upravi
• Centru za socijalni rad
• Najbližoj policijskoj upravi/stanici
• Ministarstvu državne uprave i lokalne samouprave, Birčaninova 6, Beograd

imejl: operativnagrupa@mduls.gov.rs